اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

اختلال استرس پس از سانحه(PTSD)  یک اختلال رایج روانی است که می‌تواند پس از تجربه یا مشاهده یک رویداد آسیب‌زا ایجاد شود. این اختلال شامل علائمی مانند فلش‌بک‌ها (بازگشت ذهنی به خاطره آسیب‌زا)، اضطراب، افکار و باورهای منفی، افزایش هوشیاری بیش از حد و موارد دیگر است. درمان اصلی PTSD، روان‌درمانی (مشاوره درمانی) است.

مروری بر PTSD

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) چیست؟

PTSD یک اختلال روانی است که برخی افراد پس از تجربه یا مشاهده یک رویداد آسیب‌زا دچار آن می‌شوند. این رویداد می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد یا خطری جدی برای سلامت جسمی، احساسی یا روحی فرد ایجاد کند. PTSD می‌تواند در افراد در هر سنی رخ دهد.
افراد مبتلا به PTSD ممکن است افکار و احساسات شدید و مداومی در مورد رویداد آسیب‌زا داشته باشند که مدت‌ها پس از وقوع آن ادامه یابد. این اختلال شامل واکنش‌های استرسی مانند:
✔ اضطراب، افسردگی یا احساس گناه و شرم
✔ فلش‌بک‌ها یا کابوس‌های مرتبط با رویداد آسیب‌زا
✔ اجتناب از موقعیت‌ها، مکان‌ها و فعالیت‌هایی که به رویداد آسیب‌زا مربوط هستند.
این علائم می‌توانند باعث ناراحتی شدید شده و در عملکرد روزمره فرد اختلال ایجاد کنند.

رویداد آسیب‌زا چیست؟

آسیب یا رویداد آسیب‌زا به هر چیزی اطلاق می‌شود که احساس امنیت یا بقای فرد را به شدت تهدید کند. این رویدادها می‌توانند:
✔ یک اتفاق ناگهانی و منفرد باشند. (مانند یک تصادف رانندگی)
✔ یک تجربه طولانی‌مدت و مکرر باشند. (مانند زندگی در شرایط جنگی یا تحمل سوءاستفاده مداوم)
✔ مستقیماً برای فرد رخ دهند.
✔ با مشاهده یک رویداد آسیب‌زا در شخص دیگری اتفاق بیفتند.
✔ با اطلاع از اینکه یک رویداد آسیب‌زا برای عزیزان رخ داده است، ایجاد شوند.

نمونه‌هایی از رویدادهای آسیب‌زا شامل موارد زیر می‌شوند (اما محدود به این موارد نیستند):

✅ تصادفات شدید، مانند تصادف رانندگی
✅ آسیب‌های جدی یا بیماری ناگهانی
✅ جنگ و درگیری‌های نظامی
✅ بلایای طبیعی مانند گردباد، زلزله، آتش‌سوزی یا سیل
✅ سوءاستفاده جسمی
✅ سوءاستفاده کلامی
✅ تجاوز جنسی یا سوءاستفاده جنسی
✅ قلدری و آزار و اذیت
✅ مرگ ناگهانی یکی از عزیزان

انواع PTSD (اختلال استرس پس از سانحه)

دو وضعیت روانی به‌طور نزدیک با PTSD مرتبط هستند:
✅ اختلال استرس حاد (Acute Stress Disorder – ASD):
   • یک وضعیت روانی کوتاه‌مدت است که در یک ماه اول پس از تجربه یک رویداد آسیب‌زا ممکن است ایجاد شود.
   • اگر علائم بیش از چهار هفته ادامه یابند، ممکن است فرد تشخیص PTSD دریافت کند.
✅ اختلال استرس پس از سانحه پیچیده (Complex PTSD – CPTSD):
   • زمانی رخ می‌دهد که فرد در معرض آسیب‌های مداوم و طولانی‌مدت قرار داشته باشد.
   • نمونه‌هایی از آسیب‌های مزمن شامل سوءاستفاده جسمی یا جنسی در کودکی، خشونت خانگی طولانی‌مدت و تجربه جنگ هستند.
   • افراد مبتلا به CPTSD علاوه بر علائم PTSD، با مشکلات شدیدتری در تنظیم احساسات، درک از خود و روابط اجتماعی مواجه می‌شوند.

چقدر PTSD شایع است؟

PTSD یک اختلال نسبتاً شایع است و حدود ۵٪ تا ۱۰٪ از افرادی که یک رویداد آسیب‌زا را تجربه می‌کنند، به آن مبتلا می‌شوند.
🔹 زنان و افرادی که در زمان تولد جنسیت زنانه برای آن‌ها تعیین شده (AFAB)، دو برابر بیشتر از مردان و افراد AMAB (افرادی که در زمان تولد جنسیت مردانه برای آن‌ها تعیین شده) در معرض ابتلا به PTSD هستند.

علائم و دلایل PTSD

علائم PTSD چیست؟

برای دریافت تشخیص PTSD، علائم باید:

🔸 بیش از یک ماه ادامه داشته باشند.
🔸 باعث ناراحتی شدید یا مشکلات جدی در عملکرد روزانه شوند.

علائم PTSD به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

۱. علائم مزاحم (Intrusion):
✔ افکار مزاحم، مانند خاطرات تکراری و غیرارادی
✔ کابوس‌های شبانه
✔ فلش‌بک‌های شدید و واقعی از رویداد آسیب‌زا
۲. اجتناب (Avoidance):
✔ اجتناب از یادآوری رویداد آسیب‌زا، از جمله افراد، مکان‌ها، فعالیت‌ها و موقعیت‌های مرتبط
✔ پرهیز از فکر کردن یا صحبت کردن درباره حادثه و احساسات مرتبط با آن
۳. تغییرات در تفکر و خلق‌وخو (Changes in Thinking and Mood):
✔ احساس ترس، وحشت، خشم، گناه یا شرم مداوم
✔ فراموشی بخش‌های مهمی از رویداد آسیب‌زا
✔ افکار منفی و تحریف‌شده درباره خود و دیگران
✔ سرزنش اشتباه خود یا دیگران درباره علت یا پیامدهای رویداد آسیب‌زا
✔ احساس جداشدگی از دیگران
✔ از دست دادن علاقه به فعالیت‌هایی که قبلاً لذت‌بخش بودند.
✔ ناتوانی در تجربه احساسات مثبت
۴. تغییرات در برانگیختگی و واکنش‌پذیری (Changes in Arousal and Reactivity):
✔ تحریک‌پذیری و طغیان‌های خشم
✔ رفتارهای بی‌پروا یا خودتخریبی
✔ هوشیاری بیش‌ازحد نسبت به محیط اطراف (Hypervigilance)
✔ واکنش‌های ناگهانی و بیش‌ازحد به صداها یا حرکات غیرمنتظره
✔ مشکلات تمرکز و خواب

علائم PTSD در کودکان

کودکان مبتلا به PTSD ممکن است در بیان احساسات خود مشکل داشته باشند یا ممکن است دچار آسیب‌هایی شده باشند که والدین از آن‌ها بی‌خبر هستند. این کودکان ممکن است:
✔ بی‌قرار و ناآرام به نظر برسند.
✔ بیش‌ازحد تکان بخورند. (فوران‌های حرکتی داشته باشند.)
✔ در تمرکز و سازمان‌دهی امور دچار مشکل شوند.
این علائم ممکن است با علائم اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) اشتباه گرفته شوند. به همین دلیل، مهم است که کودک را نزد یک متخصص، مانند روان‌شناس کودک، ببرید که تجربه کافی در تشخیص PTSD داشته باشد.

عوارض PTSD

برخی اختلالات روانی و جسمی در افراد مبتلا به PTSD رایج هستند و می‌توانند علائم آن را تشدید کنند. این موارد شامل:
🔹 اختلالات خلقی
🔹 اختلالات اضطرابی
🔹 بیماری‌های عصبی، از جمله زوال عقل (دمانس)
🔹 اختلالات سوءمصرف مواد، از جمله وابستگی به الکل
افراد مبتلا به PTSD همچنین در معرض خطر بیشتری برای افکار و اقدام به خودکشی هستند.

علت PTSD چیست؟

حدود ۶۱٪ تا ۸۰٪ افراد در طول زندگی خود حداقل یک رویداد آسیب‌زا را تجربه می‌کنند. اما تنها ۵٪ تا ۱۰٪ این افراد به PTSD مبتلا می‌شوند.
هنوز مشخص نیست که چرا برخی افراد نسبت به آسیب‌ها واکنش متفاوتی نشان می‌دهند، اما تحقیقات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به PTSD دچار تغییرات غیرعادی در سطح برخی از هورمون‌ها و انتقال‌دهنده‌های عصبی (نوروترانسمیترها) هستند. همچنین، آن‌ها تغییراتی در ساختار و عملکرد مغز خود تجربه می‌کنند.

تغییرات هورمونی و انتقال‌دهنده‌های عصبی در PTSD
🔹 سطح کورتیزول (هورمون استرس) در افراد مبتلا به PTSD معمولاً طبیعی یا پایین است.
🔹 سطح فاکتور آزادکننده کورتیکوتروپین (CRF) در آن‌ها بالا است.
🔹 CRF باعث افزایش نوراپی‌نفرین می‌شود که سیستم عصبی سمپاتیک را بیش‌فعال می‌کند.

این وضعیت باعث افزایش پاسخ جنگ یا گریز (Fight or Flight) و تغییرات فیزیولوژیکی زیر می‌شود:
✔ افزایش ضربان قلب
✔ افزایش فشار خون
✔ افزایش هوشیاری و واکنش بیش‌ازحد به صداها و محرک‌ها (ترس ناگهانی)
همچنین، تحقیقات نشان داده‌اند که عملکرد برخی نوروترانسمیترهای دیگر در PTSD تغییر می‌کند، از جمله:
🔸 گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA)
🔸 گلوتامات
🔸 سروتونین

تغییرات مغزی در PTSD

مطالعات نشان داده‌اند که PTSD با تغییراتی در عملکرد و ساختار مغز مرتبط است، از جمله:
🧠 کوچک شدن هیپوکامپ:
   • هیپوکامپ بخشی از مغز است که حافظه، یادگیری، انگیزه و احساسات را تنظیم می‌کند.
   • در PTSD، این بخش کوچک‌تر شده و عملکرد آن کاهش می‌یابد.
🧠 بیش‌فعالی آمیگدالا:
   • آمیگدالا بخشی از مغز است که پردازش احساسات و واکنش‌های ترس را کنترل می‌کند.
   • در PTSD، آمیگدالا بیش‌ازحد فعال است، که باعث افزایش اضطراب و واکنش‌های ترس می‌شود.
🧠 کاهش فعالیت قشر جلوی مغز (Prefrontal Cortex):
   • این بخش از مغز مسئول کنترل احساسات و تنظیم واکنش‌های آمیگدالا است.
   • در PTSD، این قسمت کوچک‌تر شده و کمتر فعال است، که باعث می‌شود افراد نتوانند ترس و احساسات خود را به‌خوبی مدیریت کنند.

عوامل خطر ابتلا به PTSD

هیچ راه دقیقی برای پیش‌بینی این‌که چه کسی پس از یک رویداد آسیب‌زا به PTSD مبتلا خواهد شد، وجود ندارد. با این حال، برخی عوامل خطر احتمال ابتلا را افزایش می‌دهند، از جمله:
✔ تجربه انواع خاصی از آسیب‌ها، به‌ویژه جنگ و تجاوز جنسی
✔ تجربه آسیب در دوران کودکی
✔ مصدومیت شدید در طول رویداد آسیب‌زا
✔ احساس وحشت، ناتوانی یا ترس شدید در زمان رویداد
✔ نبود حمایت اجتماعی پس از وقوع حادثه
✔ تجربه آسیب‌های مکرر یا طولانی‌مدت
✔ داشتن مشکلات روانی یا مصرف مواد مخدر و الکل

تشخیص و آزمایش‌های PTSD

چگونه PTSD تشخیص داده می‌شود؟

هیچ آزمایش خاصی برای تشخیص PTSD وجود ندارد. در عوض، پزشک یا متخصص سلامت روان پس از بررسی موارد زیر، تشخیص را انجام می‌دهد:
✔ علائم شما
✔ سوابق پزشکی
✔ سوابق سلامت روان
✔ تجربه یا مواجهه با رویداد آسیب‌زا
💡 صحبت کردن درباره تروما ممکن است دشوار باشد. ممکن است بخواهید یکی از عزیزان خود را به همراه داشته باشید تا از شما حمایت کند و جزئیاتی درباره علائم و تغییرات رفتاری شما ارائه دهد.

معیارهای تشخیص PTSD

پزشکان از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5-TR) برای تشخیص PTSD استفاده می‌کنند. برای دریافت تشخیص PTSD، علائم زیر باید حداقل به مدت یک ماه ادامه داشته باشند:
🔹 حداقل یک علامت از گروه مزاحمت‌ها (Intrusion Symptoms)
🔹 حداقل یک علامت از گروه اجتناب (Avoidance Symptoms)
🔹 حداقل دو علامت از گروه تغییرات شناختی و خلقی
🔹 حداقل دو علامت از گروه تغییرات در برانگیختگی و واکنش‌پذیری
علاوه بر این، پزشک ممکن است معاینه فیزیکی و برخی آزمایشات (مانند آزمایش خون) را انجام دهد تا بررسی کند که آیا شرایط فیزیکی دیگری باعث بروز برخی از علائم شده‌اند یا خیر.

مدیریت و درمان PTSD

چگونه PTSD درمان می‌شود؟

روان‌درمانی (مشاوره درمانی) روش اصلی برای درمان PTSD است، به‌ویژه درمان‌های شناختی-رفتاری (CBT).
روان‌درمانی توسط متخصص سلامت روان (روان‌شناس یا روان‌پزشک) انجام می‌شود که می‌تواند حمایت، آموزش و راهنمایی لازم را برای شما و عزیزانتان فراهم کند تا بتوانید بهتر عمل کنید و احساس بهتری داشته باشید.
انواع درمان‌های شناختی-رفتاری (CBT) برای PTSD
✅ درمان پردازش شناختی (Cognitive Processing Therapy – CPT)
   • این روش به‌طور خاص برای PTSD طراحی شده است.
   • بر تغییر احساسات و باورهای منفی (مانند گناه و شرم) که ناشی از تروما هستند، تمرکز دارد.
   • به فرد کمک می‌کند تا با خاطرات و احساسات ناراحت‌کننده روبه‌رو شود.
✅ درمان حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد با حرکات چشم (EMDR)
   • شامل حرکت دادن چشم به شیوه‌ای خاص در حین پردازش خاطرات آسیب‌زا است.
   • هدف EMDR این است که به فرد کمک کند تا از آسیب‌های روانی یا تجربیات ناراحت‌کننده زندگی بهبود یابد.
   • تحقیقات نشان داده‌اند که این روش نسبت به بسیاری از روش‌های دیگر، سریع‌تر بهبود ایجاد می‌کند.
✅ گروه‌درمانی
   • افرادی که تجربیات آسیب‌زای مشابهی داشته‌اند، در یک فضای امن و بدون قضاوت، احساسات خود را به اشتراک می‌گذارند.
   • درمان خانوادگی نیز ممکن است مفید باشد، زیرا PTSD بر کل خانواده تأثیر می‌گذارد.
✅ درمان مواجهه طولانی‌مدت (Prolonged Exposure Therapy)
   • شامل تصویرسازی مکرر و دقیق از تروما یا مواجهه تدریجی با محرک‌های مرتبط با علائم در یک محیط کنترل‌شده و ایمن است.
   • به افراد کمک می‌کند بر ترس‌های خود غلبه کنند و نحوه مقابله با آن‌ها را بیاموزند.
✅ CBT متمرکز بر تروما (Trauma-Focused CBT - TF-CBT)
   • در این روش، چگونگی واکنش بدن به تروما و استرس توضیح داده می‌شود.
   • افراد الگوهای فکری مشکل‌ساز را شناسایی و اصلاح می‌کنند و مهارت‌های مدیریت علائم را می‌آموزند.
   • شامل درمان مواجهه‌ای نیز می‌شود.

دارودرمانی برای PTSD

در حال حاضر، هیچ دارویی به‌طور خاص برای PTSD توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) تأیید نشده است. بااین‌حال، پزشکان ممکن است برخی داروها را برای مدیریت علائم PTSD تجویز کنند، از جمله:
🔹 داروهای ضدافسردگی مانند بازدارنده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) و بازدارنده‌های بازجذب سروتونین-نوراپی‌نفرین (SNRIs)
🔹 داروهای ضداضطراب

پیشگیری از PTSD

آیا PTSD قابل پیشگیری است؟

نمی‌توان از وقوع رویدادهای آسیب‌زا جلوگیری کرد، اما برخی مطالعات نشان داده‌اند که اقدامات خاصی می‌توانند خطر ابتلا به PTSD را کاهش دهند. این اقدامات شامل:
✔ جستجوی حمایت اجتماعی از خانواده و دوستان پس از وقوع حادثه
✔ عضویت در گروه‌های حمایتی پس از تجربه یک رویداد آسیب‌زا
✔ توسعه نگرش مثبت نسبت به عملکرد خود در موقعیت‌های خطرناک
✔ یادگیری راهبردهای مقابله‌ای سالم برای مدیریت استرس پس از حادثه
✔ توانایی تصمیم‌گیری و واکنش مؤثر در شرایط ترسناک
✔ کمک به دیگران، به‌ویژه در مواردی که تروما گروهی بوده است. (مانند بلایای طبیعی)

چشم‌انداز بهبودی PTSD

پیش‌آگهی PTSD چگونه است؟

نتیجه درمان PTSD در افراد مختلف متفاوت است، اما درمان معمولاً مؤثر است.
📌 حدود ۳۰٪ از افراد، در نهایت بهبود کامل پیدا می‌کنند.
📌 حدود ۴۰٪ از افراد با درمان بهبود می‌یابند، اما برخی علائم خفیف تا متوسط باقی می‌مانند.
📌 برخی افراد، با حمایت عزیزان، بدون درمان حرفه‌ای نیز بهبودی پیدا می‌کنند.

زندگی با PTSD

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟

اگر پس از تجربه یک رویداد آسیب‌زا علائم PTSD را دارید، مهم است که به‌طور منظم به پزشک یا روان‌درمانگر مراجعه کنید. اگر علائم وخیم‌تر شدند، حتماً با پزشک خود تماس بگیرید.

سخن پایانی

گرفتن کمک حرفه‌ای پس از یک رویداد آسیب‌زا ممکن است دشوار باشد، اما PTSD یک اختلال قابل درمان است.
💡 با گذشت زمان و با درمان مناسب، می‌توان علائم را کاهش داد و کیفیت زندگی را بهبود بخشید. با پزشک خود درباره گزینه‌های درمانی صحبت کنید. شما تنها نیستید، و کمک برای شما در دسترس است.